Kertész Imre

Bizhelyakipe

Sorstalanság

9

Kana khere reslom, kasavi vrama sas, kana gelom-tar kherestar. Sa zeleno sas, vi o vesh, vi o plaj, vi op­ral pe le pra­xo­sar­de mule avri barilas e char, haj ande kadi vrama o melalo Appel­platz, haj pe leste si but mel, hertiji, konzervoske kutiji, dirzi, kirpi andre bilyan ando asfalto, milajesko mashkar sas, kana ando Bu­chen­­waldo vi man pushline: ka­mes te zhas khere? Le terne kamen te zhan, jekh thulo, panre balenca, le ungrikone lageresko komiteto jekhe manushesa, kon amare dromesko dyelo kamel te kerel. Akanak si baro vurdon, ha akanak zhanen te ingren le amerikanicke ketani amen karing ushtyimasko plaj: le majbut si amaro dyelo, phendas o manush, haj voj kodi phendas, hoj lesko anav „Mik­losh ba­chi”. O trajo trubuj te phiras, haj so te keras, kaver dyelo ame nashtik keras. Andre dikhlom kadi, nashtig keras ame kaver. Akanak aba jekh cerra sasteske shaj phendom man, de inke sas man cino bajo, cerra nasvalipe. Kana andre pizdom muro naj ande muro mas, kothe dicholas le pizdipesko than, sarte ando chil, vaj ando mom kerdomas. Vi muri mu­sura boldyilas, kana ande dulmutani vrama ando SS-hospitalo ande sobaki glinda dikhlom man anglu­no­var. Akanak so dikhlom ande glinda, kadi musura, kaver sas, muri chikat biucho sas, kaj mure kan sas duj shulyipe, ande kaver than kolo sukoleco sas, muri musara zurales phuri kerdyilas. Haj inke langajlom, muro chacho punro cirdom pala mande: naj bajo, le kheresko ajero maj sastyarel tut, phendas Miklosh Bachi. Khere, phendas, nyevo them keras ame, haj si­tyar­das amen pe nyeve gilya. Ande gav, ande cine forura phujatar zhas ame – so unyivar sas –, anda kadal gilyadam, ketanas gelam trinzhenenca, and-ekh gleda. Me zurales kamlom – „Madrid hataran, allunk a vartan” gilyi chi me chi zhanav te phenav sostar. Kamlom te gilyabav vi jekh kaver gilyi, ande soste si: – „E-gesz nap ro-bo-to-lunk / Es majd hogy e-hen nem veszunk. / De fog-ja mar a fegyvert mun-kaba-tört kezunk!” Apol inke kamlom vi kaver gilyi, ande soste kodi sas: – „A pro-le-ta-rok if-ju gar-daja mi vagyunk” haj pala kodi savorazhene kodi cipisardam: „Rotfront!” Sar a­shun­dine le nyamcuri kadal cipipe, sigos andre phandadine e felyastra, haj andre geline ando pengo kher.

Muro paketo ushoro sas, ame­ri­ka­nic­ko vuneto gono sas pe mande, so lungo sas, de jekh cerra kikidyilas muro phiko, haj kade lom man po drom. Ando gono sas duj thule kapa, gada, haj jekh SS-komandoshosko puloveri, haj konzervuri: haj kavera. Pe mande sas jekh amerikanicka ketanaki zeleno kalca, haj jekh fitasle gumivoske papucha, haj le punreske fujeresko grizhipe, pe soste sas but brechinara. Pe muro shero interesno stadyi shutom, pe stadyako oprunipe sas jekh rombusesko diso sas, ande dulmutani vrama kadi stadyi jekh polsko oficeri rimosardas, sar phendine mange. Muro zubuno nas numero, haj trin­karfin, roboske gada sas, me kade gindom man, mishto avla ande ka­da­le milajeski vrama. O drom phirdam phare vurdonesa, grasteske vurdonesa, phujatar: kana so zhangline te den amen le armiji. Sutam ame ande guruvengo vurdon, ande kothe mukli shkolako than, pe katedra, vaj avri pe phuv, pe char, mashkar le kherako parko. Inke keras ame po paji, chunosa khelipe, o paji majcini sas sar e Dunyera, pajesko anav sas Elba, haj phirdom pe jekh tan, so foro sas, de akanak feri anda barr sas, haj kale shushe zidura tordyile. Kadale zidurange, haj barrenge, po­don­ge ashimaturake punre trajisardine, beshline, sutine le akanutne ma­nusha, haj me zumadon te los­shav, de kadal manusha jekh cerra nashadine muri lossh. Dromadom lole trenosa, chache tradinosa, ande soste chache manusha sas, – de me kothe dromardom pe tradinosko opripe. Avri hulyilom, kaj pasha chexoski vorba aba but ungricko vorba ashundom, haj zhikaj azhukardam la ratyoko tradino ande gara, le manushnya, le phure, le mursh avile amende. Pushline amendar: anda koncentracioshosko lageri aviline, haj vi man pushline, chi maladyilom ando lageri nyamonca. Phendom lenge, hoj ando koncentracioshosko lageri naj anav le manushen. Atunchi zumadine avri phenen lengi musara, balengi farba, haj me zumadom te phenav lenge: kado nashtig kade te phenav, ke ando lagari le manusha zurales kaver musurasa si. Lokhes gelinetar mandar le ma­nu­sha, de jekh inke kathe ashlas manca, les feri milajeske gada sas, voj kodi pushlas, pe soste assajlom jekh cerra, dikhlom me gazoski kamra? Phen­dom leske: – Atunchi akanak nashtig vorbisaras. – No, ova – phen­das, de chaches sas gazoske kamri, haj me phendom leske, ova, sas gazoske kam­ri, mashkar le kaver dyelo: sako kothar si, phendom leske, hoj ando savo lageri si o modo. Ando Ausch­wizto si kasavi kamra. Me na kothar avilom, me avilom anda Buchen­waldo. – Kothar? – pushlas voj, haj me pale phendom leske: – Anda Bu­chen­waldo. – Anda Buchen­waldo pes­ke sheresa boldas pes, haj phendom leske: – Kothar. – Pe soste kodi phendas: – No, azhukaras feri zurale mu­su­rasa. Tu haj leski musura zurales zuralo sas, kasavo sar kon chi patyal, so me phendom ashundan pa ga­zos­ke kamri – haj me phendom leske: o­va. Atunchi phendas voj, u­dyan­ka­sa­ve dikhipesa Tu inke tye jakhenca inke chi dikhlan gazoski kamra –, haj andre trubujas te pinzharav: na.

Pe soste phendas: – Vaj kade –, maj skurtoles sheresa mishkisardas, haj lokhes majdur gelas, dostajlos. Na pa but phendine: te nashen, and­re si o tradino, haj rodom jekh lasho than pe le tradinosko kashtuno gra­di­cho. Detehara kana ushtyilom, vojasa zhal o tradino. Majzebejime kodi dikhlom, hoj le thanengo anav ungrika si avri iskirime. Kodo paji, so sikadine mange, so muri jakh marel, e Dunyera, kadi phuv aba ungroj. Pakh cini vrama tela nasul sharajipe, andre resline jekh bara avri-phagerda glazhasla felyastrako kher: Kathe si Nyugati gara, phendine le manusha mange, haj vi kodi sas, pe leste pin­zhardom.

Avri angla o kher o kham zurales peklas. Baro sas o tato, e chingar, o praho, haj o zhipe-avipe. Le trenuri sa galbeni sas, pe lende shovengo numero sas: kade vi kado o dulmutano ashlas. Vi biknara sas kothe, interesnone pekimatonca, nyevipenca, haj but kaver dyelosa. Le manu­sha zurales shukar sas, haj sakonenge bari butyi sas, sa sigo zhanas, drukisardine jekhavres, jekh kathe, jekh kothe. Vi amende phendine, kothe trubuj te zhas kaj si zhutimasko tham, kothe amaro anav trubul tele te das, ke kothe las love, haj dokumenturi. Kado than – zhanglom avri kothe si kaj si o Keleti gara, haj sigo opre beshline pe jekh trenosa. Le vulyici nasul sas, le kher xuvasle sas, nas len felyastra, po drom v atunchi pinzhardom, haj vi po placco, kaj avri hulyilam. O zhutimasko than kothe sas vorta jakhenca o mozivo, baro, zhungalo, sorro kher sas: leski avlina, lesko gango pherdo sas manushenca. Beshline, tordyile, cipisardine, ashundyile. Butzhene sas ande nasul gada, ande lagereske gada, ande ar­mi­jake gada, ande ketanaski sta­dyi, cerrazhena ande roboske ga­da, sar vi me, de sas kasave manusha, kon ande parne gada sas, korrako dikhlo sas pe lende, shukares opre uradinos, lengo vast pala si, pa bare dyelura vorbisardine, kade, sar kana inke chi geline ando Auswitzo. Pe-kh than vorbisardine le manusha pa le la­geresko trajo, kaver manusha pa le love vorbisardine, so ame las, inke kaver manusha lokheske rakhline le dyelongo naklipe, haj ande kadi sakon jekh hatyardas: trubul te azukaras, de but. Feri man kado dyelo zurales rucisardom, kade apol opre lom muro gono pe muro phiko, haj palpale gelom pe avlina, kothar avri gelom angla o baro vudar. Pale dikhlom o mozivo/kino, haj ande muro godyi avilas, hoj kathe si pe chachi rig po angluno kolco te mishto serosardom man – Nefelejcseski vulyica.

(...)

boldasles:

ifj. Rostás-Farkas György