(…) Atunchi jekh cini pacha kerdyilas, so jekh glaso phagerdas: Fleischmannkinya
las mandar o tejari, haj o shusho tejari avri ingerdas, hajch avilas palpale.
Le duj phure pushlas: „sar avel kathe, haj so kamav te phenav lesa?” Kodi phendom,
khanchi interesno, de hát na feri avile le dyelo, tena vi ame zhalas. Feri akanak
sa dichol gatake, sigake, haj zurales tunyarikoske, kade, „hoj - avilas” : akanak
te kade dikhas ame palpale. Te zhanas angle amari zhelya. Atunchi feri la vramako
nachipe shaj inkras. Jekh dili chumid, udyankasavo sas, sar jekh lokhoro dyes
ande vamosko kher, vaj le gazoske kamri. Ferisar akar majangle dikhas, akar
pala dikhas, sa le duj dosh gindisardom man. Bish percuri unyivar zurales bari
vrama. Sako perco las pes, maj gata kerdyilas, angla soste o kaver shaj avilinosas.
Akanak – phendom gindisaras amen perdal, sako perco shaj andinosas variso nyevo.
De chaches chi andas de shaj andasas, ande sako perco pecipijas vi kaver variso,
so pecipijas chaches, ando Auschwitzo, akarferi kathe, khere, kana mure dades
ingerdine.
Pe kadi muri paluni vorba o phuro Steiner mishkisajlas. De hát so te shaj kerasas?!
pushlas xojarnyikos, vatyinda musurasa. Phendom leske: khanchi, naturalnos;
vaj shutom pe leste akarso, so dilipe avilinosas, so kado, hoj khanchi chi kerdam,
pale, haj sagda naturalnos. De na pa kadaleste si vorba zumadom te phenav lenge.
Sostar si e vorba? pushline mandar aba-aba jekh cerra xojarnyikos, haj kodi
phendom vi me jekh cerra majxojarnyikos: – Pa le ushtyaipe. Sakon ushtyel, zhikaj
zhaneles te ushtyel: vi me kerdom mure ushtyaipe, haj na ande Birkenauvoski
gleda, tena aba khere. Ushtyadom mure dadesa, haj ushtyadom mura dasa, ushtyadom
Annamarijasa, haj ushtyadom o legmajpharo la legmajbara phenyasa. Akanak aba
shaj phenos lake, so phenel kodi, „hoj – biboldo”: khanchi, mange originalnos
khanchi, zhikaj le ushtyaipe chi len pen. Chi khanchi chi chachoj, naj kaver
rat, haj naj kaver feri… haj tordyilom mura vorbasa, de ande muri godyi avilas
le zhurnalistoski vorba: feri dine situaciji si, haj ande lende majnyeve dyelura.
Vi me tele trajisardom jekh dini zhelya. Na muri zhelya sas, de me trajisardom
tele haj chi hatyardom, sostar chi zhal ande lengo shero: akanak aba variso
trubul te kerav, varisoste trubuj te shuvav, akanak aba nashtig resav andre
kodolesa, hoj kodo errori, korrako perrajipe, nasul drom, vaj hoj hajkam nas.
Dikhlom, zurales dikhlom, hoj von chi hatyaren man, muri vorba chi faj len,
haj anda muri jekh kaver vorba sarte xojajvenas. Dikhlom, hoj Steiner bachi
kathe, kothe phendinosas, kathar muri kaver vorba aba-aba opre xuttyelas, dikhlom,
sar o kaver phuro palpale inkrel les, haj ashundom, kana phendas leske: – Muk
les, chi dikhes hoj voj feri kamel te phenel? Muk te phenel peski vorba –, haj
me vorbisardom but, shaj si, hoj jekh cerra bihatyaripeskos. Vi kade shaj hatyardine,
hoj chi zhanas nyevo trajo te las, sagda o dulmutano trajo trubul te trajisaras
majdur. Me ushtyadom haj na kaver, haj avri phendom, hoj ande muri dini zhelya
sagda chacho manush somas. Bijekheske shukaripeski dosh si, so pe mure jakha
shaj shuden, kodo, hoj akanak kathe vorbisaras de hát pa kado me nashtig shuvav.
Kodi kamen, hoj o intrego patyipe, haj muro sako ushtyaipe, so sas dulmutano,
atunchi shaj xasajvel pesko zhanipe? Sostar o kasavo boldipe, sostar si kasavo
dushmanosko keripe, sostar chi kamen te dikhen andre: te si zhelya, akkor naj
slobodipe; te si phendom majdur po jekh majmishto andre te tatyardos –, te si
slobodipe, atunchi naj zhelya, tehát tordyilom zhikaj jekh minuto –, atunchi
ame sam e zhelya avilom pe leste jekharsa, de kasavo fimlaslos, sar zhi kadi
vrama chi kana. Jekh cerra sunusarav kodo, hoj lenca trubul te vorbisarav, haj
na majgodyaver manushenca. De hát von si kathe, von si ande kado vrama sakaj,
haj von sas kothe kana mure dades ingerdine. Vi von kerdine pengo ushtyaipe.
Vi von zhangline sako angle, vi von dikhline angle sako, vi von kade dyes dine
mure dadestar, sarte aba ame prahosardamas, haj majdur pe kado xan pen, hoj
villamoshesa, vaj busosa te zhav ando Auschwitzo… de kathe aba na o Steiner
bachi, tena vi o phuro Fleischman opre xukhlas. O Fleischman bachi inke kamelas
palpale te inkrel le phures, de aba chi zhanglas. Sar? cipisrdas pe man xojarnyikona
musurasa, haj peske dumukenca mardas pesko kolyin: – Inke hajkam ame san le
bezexale, ame sam le martiruri?! zumadom leske te phenav: na bezex si, feri
kodi trubujas te hatyaren, so me phendom. Nashtig len mandar, nashtig sa las
mandar, nashtig avav chi viktoraslo, chi biviktoraslo, hoj te na avel muro chachipe,
haj te na avav chi khancheske chi racija, chi summariumo, – zumaven andre te
dikhen, rudyisardom: chi zhanav tele te nakhav o dilo kerkipe, hoj feri me bibezexalo
te avav. Dikhlom, chi kamen te dikhen andre khanchi, kade apol hutyildom muri
stadyi, haj muro gono, phendon jekh-duj vorba lenge, haj mashkar bi vorbisardi
vorba, gelomtam kothar.
Kothe tele e vulyica primisardas. Kaj muri dej villamoshesa trubuj te zhav.
De akanak ande muri godyi avilas: naj ma love, haj kade phujatar gelomtar. Tordyilom
kaj le parkosko pado, te lav mange zor. Karing kamav te zhav, haj kaj e vulyica
lungosajvel, buxlyol, haj zhal ande biagoresko, opral pe vuneci plaja aba le
noruri lila sas, haj o cheri lolo sas. Vi krujal mande sarte variso kaver avlas:
majcino sas o avipe-zhipe, le manusheske pashuri tele lokhajline, lengo glaso
pachaslo kerdyilas, dikhipe amalipaslos sas, sarte karing jekhavreste te boldinesas
pen. Kado chaso ando lageri sas ma o legmajdrago chaso, haj variso kucime, dukhajlo,
bigodyako hatyaripe xutyiladas man pala lageri. Jekharsa sako trajindo sas angla
mande, haj angle avile interesni hatyaripe, haj izdradine man xurde serojipe.
Ova, kothe majucho haj simpla sas o trajo. Sako avilas ande muri godyi, haj
pe sakoneste gindisardom man, vi pe kodoleste, kon chi erdeklin man, haj vi
pe kodoleste, kon zhanen te phenen avri, hoj kothe somas: Citrom Bandi, o Pjetyka,
o Bohush, o sastyari, haj sakonen. Haj akanak anglunovar gindisardom man pe
lende, jekh cine gindosa, jekh cine kamipesa.
De hát me kathe som, chi te phenav khanchi, losshav kodoleske, hoj me shaj trajij.
Ova, sar krujal dikhlom, pe pachaslo placco, pe kadi mardi vulyica, haj v atunchi
kadi vulyica mija esperantonca si pherdi, vi aba hatyardom, sar barol ande mande
e zor: me kero muro bikero trajo. Muro dej azhukarel, haj zurales losshala mange,
e chorri. Serosardom man varikana kodo sas lako plano, hoj me inzheneri, sastyari
vaj variso avo. Vi kade avla chaches; sar voj kamel, naj kasavo dilipe so nashtig
trajuvas perdal, naturalnos, haj pe muro drom vi aba zhanav, hoj kothe dikhel
pe man, sar variso dyelo, o baxtalipe. Kothe, ando lageri sas ande dukhipesko
silencio variso, so anome sas kaj o baxtalipe. Sakon feri pa le zurale nasulipe
pushel man: mange hajkam kado serojipe ashel ande mande legmajzurales. Ova,
pa kado trubujas, pa le koncentracioshoske lageresko baxtalipe te vorbisarav
lenge, le manushenge, te pushen mandar.
Te pushenas mandar. Te feri me chi bistrav.
Agor.
boldasles ifj. Rostás-Farkas György